4.7.16. Heilig Avondmaal

Het Heilig Avondmaal is een eenvoudig kerkelijk gebruik met brood en wijn, waarin gelovigen de verbondenheid met hun gekruisigde Heer tot uitdrukking brengen. De term 'avondmaal' komt als zodanig niet in het Nieuwe Testament voor, maar je leest wel uitdrukkingen als 'breken van het brood' (Handelingen 2:42) 'maaltijd van de Heer' (1 Korintiërs 11:20) en 'tafel van de Heer' (1 Korintiërs 10:21).

In het Oude Testament lezen we over een groot aantal ceremoniële gebeurtenissen, die voor een groot deel bedoeld zijn voor het onderhouden van de relatie met God. Voor nieuwtestamentische gelovigen is er slechts één ceremoniële gebeurtenis van belang: het Heilig Avondmaal, dat vooral gaat over de verbondenheid met Jezus, tegen de achtergrond van zijn plaatsvervangend lijden en sterven.

Laatste pesachmaal en eerste Heilig Avondmaal

Het 'laatste avondmaal' dat Jezus met zijn discipelen vierde, was eigenlijk de laatste viering van het oudtestamentische pesachmaal en tegelijk het eerste nieuwtestamentische avondmaal.

Het pesachmaal was door God ingesteld bij de bevrijding van het volk Israël uit Egypte (Exodus 12:1-13). Deze spectaculaire bevrijding vond plaats na de tiende plaag over Egypte, waarbij alle eerstgeboren personen in de Egyptische gezinnen (en ook van hun vee) werden gedood. Deze plaag ging voorbij aan de Israëlieten, die het bloed van een lam aan de deurposten hadden gestreken, zoals God hen had opgedragen. De Israëlieten moesten daarna het pesachmaal jaarlijks vieren om deze ingrijpende gebeurtenis te gedenken. De bevrijding uit Egypte ligt op één lijn met het nieuwtestamentische begrip 'wedergeboorte'. Bij het Heilig Avondmaal staat het offer van Jezus centraal, waardoor Hij nieuw leven beschikbaar heeft gemaakt voor wie Hem aanneemt als verlosser en Heer.

In Jozua 5:1-12 lezen we over een pesachviering NADAT de besnijdenis had plaatsgevonden van de mannen die nog niet besneden waren. Eerst de toetreding tot het verbond met God bevestigen, daarna Pesach vieren. Op dezelfde manier staat het Heilig Avondmaal alleen open voor gelovigen die één met Jezus zijn geworden door bekering en wedergeboorte.

Zie ook de onderwerpen 'Laatste pesachmaal' in hoofdstuk 'Lijden van Jezus'.

Gedenken van Jezus' plaatsvervangend sterven

Het Heilig Avondmaal is allereerst bedoeld om het offer te gedenken, dat Jezus aan het kruis heeft gebracht:

"En hij nam een brood, sprak het dankgebed uit, brak het brood, deelde het uit en zei: 'Dit is mijn lichaam dat voor jullie gegeven wordt. Doe dit, telkens opnieuw, om mij te gedenken.' Zo nam hij na de maaltijd ook de beker, en zei: 'Deze beker, die voor jullie wordt uitgegoten, is het nieuwe verbond dat door mijn bloed gesloten wordt.' " (Lucas 22:19-20, NBV2004)

Dit was de enige keer dat Jezus rechtstreeks sprak over het Nieuwe Verbond, dat gaat over de relatie tussen God en de nieuwtestamentische gelovigen. Meestal gebruikte Jezus in plaats daarvan termen als het koninkrijk van God of het koninkrijk van de hemel.

Het is goed om bij het Heilig Avondmaal stil te staan bij het enorme offer dat Jezus heeft gebracht om als Lam van God zijn leven te geven om de mensheid de mogelijkheid te bieden met God verzoend te worden. De offerbereidheid van Jezus maakt ons stil als we denken aan zijn onmenselijke kruisdood. Als we in gedachten aan de voet van het kruis staan, kunnen we alleen maar zwijgen en klein worden en beseffen dat we alles, maar dan ook alles aan Hem te danken hebben. Zonder enige tegenprestatie van onszelf. Door die wonderlijke, onbegrijpelijke genade van God.

Zie ook hoofdstuk 'Kruis van Jezus'.

Brood en wijn

Het brood symboliseert het lichaam van Jezus dat Hij heeft prijsgegeven ten behoeve van de mensheid. Daarover had Jezus al eerder in bedekte termen gesproken:

"Ik ben het brood dat leven geeft ... Wie bij mij komt zal geen honger meer hebben ..." (Johannes 6:35, NBV2004)

"Ik ben het levende brood dat uit de hemel is neergedaald; wanneer iemand dit brood eet zal hij eeuwig leven. En het brood dat ik zal geven voor het leven van de wereld, is mijn lichaam." (Johannes 6:51, NBV2004)

Door het brood te eten erkennen de gelovigen dat Jezus dat ook voor ieder van hen persoonlijk is gestorven. De wijn symboliseert het bloed dat Jezus heeft gegeven, ofwel zijn leven.

"Maakt de beker waarvoor wij God loven en danken ons niet één met het bloed van Christus? Maakt het brood dat wij breken ons niet één met het lichaam van Christus? Omdat het één brood is zijn wij, hoewel met velen, één lichaam, want wij hebben allen deel aan dat ene brood." (1 Korintiërs 10:16-17, NBV2004)

Het met elkaar nuttigen van brood en wijn is een tastbare gebeurtenis, waarbij de ontastbare verbondenheid met de gekruisigde Heer wordt bevestigd.

Vieren van de verbondenheid met Jezus

In de praktijk wordt in de meeste kerkelijke kringen bij het Heilig Avondmaal sterk benadrukt dat Jezus' bloed heeft gevloeid tot vergeving van zonden. Dat is correct, maar wel erg eenzijdig. In Herschepping worden in veel gevallen vier aspecten belicht, en dat geldt ook voor het Heilig Avondmaal.

Bekering en wedergeboorte

Je kunt als gelovige bij het Heilig Avondmaal namelijk stilstaan bij:

1. het feit dat Jezus aan het kruis ook jouw zonden op zich genomen heeft, dat je zonden vergeven zijn en dat je als 'rechtvaardige' te boek staat in de hemel
2. het feit dat je met God verzoend bent en dat je met Jezus verbonden bent
3. het feit dat je verlost bent uit de macht van de satan en een kind van God bent geworden
4. het feit dat je niet langer geestelijk dood bent, maar een nieuw leven hebt ontvangen

Daarom is het Heilig Avondmaal niet alleen bedoeld om serieus en ingetogen stil te staan bij het offer van Jezus, maar ook om te vieren welke enorme zegeningen je door zijn kruisdood hebt ontvangen. Dat is toch om een gat in de lucht te springen? Daarom hoeft een avondmaalsdienst geen somber en zondegericht ritueel te zijn, maar mag er ook ruimte zijn voor het uitbundig uiten van dankbaarheid en vreugde door de liefdevolle verbondenheid met Jezus. Dan kun je spreken over het VIEREN van het Heilig Avondmaal.

Vooruitzien naar de hereniging met Jezus

"Dus altijd wanneer u dit brood eet en uit de beker drinkt, verkondigt u de dood van de Heer, totdat hij komt." (1 Korintiërs 11:26, NBV2004)

Ook is de viering van het Heilig Avondmaal een vooruitzien naar de wederkomst van Jezus. Eens zei Jezus de volgende bekende woorden tegen zijn discipelen:

"In het huis van Mijn Vader zijn veel woningen; als dat niet zo was zou ik het u gezegd hebben; Ik ga heen om een plaats voor u gereed te maken. En als Ik heengegaan ben en plaats voor u gereedgemaakt heb, kom Ik terug en zal u tot Mij nemen, opdat ook u zult zijn waar Ik ben." (Johannes 14:2-3, HSV2010)

Deze woorden worden meestal in verband gebracht met het naar de hemel gaan, naar het Vaderhuis. Toch kunnen we dit gedeelte ook in verband brengen met een huwelijk. Tijdens Jezus' verblijf op aarde was het volgende gebruikelijk bij een huwelijkssluiting:

1. De aanstaande bruidegom bezocht de vader van het meisje dat hij wilde trouwen. Bij die gelegenheid vroeg hij om toestemming voor het huwelijk en werd afgesproken welke bruidsprijs betaald moest worden, die meestal fors hoog was.
2. De jonge man betaalde de bruidsprijs (een rib uit zijn lijf!) en daarmee was het huwelijk in feite bezegeld. Vanaf dat moment waren bruid en bruidegom aan elkaar verbonden, hoewel ze nog niet samen woonden.
3. De bruidegom ging zorgen voor een woonhuis. Omdat hij ernaar verlangde om er samen met zijn aanstaande vrouw in te wonen, spande hij zich tot het uiterste in om het zo spoedig mogelijk klaar te krijgen.
4. Zodra het huis voor bewoning geschikt was, vond de bruiloftsceremonie en het bruiloftsfeest plaats, daarna nam de bruid haar intrek bij haar bruidegom.

De toehoorders van de aangehaalde woorden van Jezus hadden dit beeld waarschijnlijk voor ogen. Bij het Heilig Avondmaal kunnen we het feit gedenken dat de Bruidegom de torenhoge bruidsprijs heeft betaald. Geen prijs was Hem te hoog, omdat zijn liefde voor zijn Bruid zo groot was. In deze tijd is Jezus bezig met de voorbereiding van onze toekomstige woonplek bij Hem. Omdat Jezus en de Vader één zijn, is het huis van de Bruidegom en het Vaderhuis één en dezelfde plek. Reken maar dat Jezus er alles aan doet om zo snel mogelijk met zijn Bruid (alle ware gelovigen onder het Oude en het Nieuwe Verbond) verenigd te worden. Daarom zegt Hij ook:

"Ik kom spoedig ..." (Openbaring 22:12, NBV2004)

Dat woord 'spoedig' zegt meer over het verlangen en de intentie van de Bruidegom dan over de duur van de wachttijd. In die tussentijd gedenken we bij het Heilig Avondmaal dat Jezus de bruidsprijs heeft betaald en dat we uitzien naar de bruiloft, de vereniging met onze Bruidegom. Jezus verlangt hier intens naar, zoals onder meer blijkt uit de volgende woorden:

"Voorwaar, Ik zeg u dat Ik niet meer zal drinken van de vrucht van de wijnstok tot op de dag wanneer Ik die nieuw zal drinken in het Koninkrijk van God." (Marcus 14:25, HSV2010)

Dan zal plaatsvinden waarover Johannes later schreef:

"Laat ons verheugd zijn en juichen en Hem eer bewijzen: de tijd is gekomen voor de bruiloft van het lam, zijn bruid heeft zich al klaargemaakt." (Openbaring 19:7, WV2012)

"... Gelukkig zijn de mensen die uitgenodigd zijn voor het bruiloftsmaal van het Lam ..." (Openbaring 19:9, HB2008)

Het Heilig Avondmaal is een voorproefje van dat toekomstige bruiloftsmaal, de viering van het meest uitbundige feest van de vereniging van Jezus met zijn gelovigen in volmaaktheid.

Hoe wordt het gevierd?

In sommige kerkelijke kringen wordt het Heilig Avondmaal wekelijks gevierd als onderdeel van een zondagse dienst, op andere plaatsen maandelijks of eenmaal per kwartaal. In sommige kerkelijke kringen heerst er vaak een plechtige sfeer bij de avondmaalsviering, in andere kringen is er wat meer levendigheid. Ik heb in verschillende landen en kerken avondmaalsvieringen meegemaakt en daar veel verschillende vormen tegengekomen. De meest bijzondere situatie was in een afgelegen dorpje in Papoea Nieuw Guinea. Bij gebrek aan brood en wijn werd daar een klontje sago gebruikt (dat in de mond aanvoelt als fotolijm) en rode limonade.

Toch ging het er in de vroegchristelijke gemeenten heel anders aan toe, en zeker niet zo plechtig als wat velen van ons gewend zijn. Ze:

"... braken het brood bij elkaar thuis en gebruikten hun maaltijden in een geest van eenvoud en vol vreugde." (Handelingen 2:46, NBV2004)

Let op die laatste woorden 'vol vreugde'. Met die vreugde wordt niet de gezelligheid tijdens de maaltijd bedoeld, maar de vreugde door de gemeenschappelijke verbondenheid met Jezus.

In de eerste kleinschalige huisgemeenten was de avondmaalsviering onderdeel van een gewone maaltijd die een groepje christenen met elkaar gebruikte. Het ging niet overal goed. In 1 Korintiërs 11:17-34 lezen we dat in Korinte de bijbehorende maaltijd tot spanningen leidde tussen arme en rijke gelovigen. Daardoor kon er geen zegen rusten op de avondmaalsviering. Omdat het gaat om een heilige ontmoeting met de Heer zelf is het van belang dat er geen zonden in de weg staan (vers 28). De onderlinge verhoudingen moeten in orde zijn. Wie in zonde leeft of wrok koestert tegenover andere mensen doet er beter aan zich te onthouden van het Heilig Avondmaal totdat hij zijn leven weer op orde heeft.

Ik denk dat we van het idee afmoeten dat het Heilig Avondmaal alleen bediend mag worden in een kerk en uitsluitend door een predikant of voorganger. Het kan evengoed gebeuren in een Bijbelkring, in het gezin of met een reisgezelschap tijdens een vakantie. Overal waar twee of meer gelovigen de dood van Jezus willen gedenken met brood en wijn (of iets wat daar op lijkt), kan dat gebeuren. Wel behoren de deelnemers (zoals eerder gezegd) wedergeboren te zijn omdat de geestelijke verbondenheid door een nieuw leven met Jezus een logische voorwaarde is. De tweede voorwaarde is dat de deelnemers in vrede met God en hun medemensen leven.