5.3.9. Kritische gedachten

Goede kritiek

Kritisch denken betekent dat je onafhankelijk van anderen informatie analyseert en beoordeelt. Het is een nuttige vaardigheid voor wetenschappers, studenten, politici, en uiteindelijk voor iedereen die zelfstandig iets wil onderzoeken. Het gaat dan om beoordelingen waarbij iets goed of slecht, waar of onwaar, goed of fout genoemd kan worden.

Jezus zei eens:

"Oordeel niet over anderen ... (Matteüs 7:1, GNB1996)

"Spreek geen oordeel over anderen uit ...(Matteüs 7:1, HB1998)

Mogen we geen mening uitspreken over iemands gedrag, uitlatingen of denkwijze? In de Bijbel worden we aangespoord om wel degelijk kritisch te luisteren naar wat mensen beweren. Ook de apostelen schrijven:

"... toetst alles en behoudt het goede." (1 Tessalonicenzen 5:21, NBG1951)

"... vertrouw niet elke geest. Onderzoek de geesten, om te zien of ze wel van God komen ..." (1 Johannes 4:1, WV2012)

"... Geloof niet iedereen, maar onderzoek of iemand door de Geest van God bezield wordt." (1 Johannes 4:1, GNB1995)

En als we merken dat er onwaarheden worden beweerd, worden we aangespoord om die aan de kaak stellen. De brieven van de apostelen bevatten veel kritische opmerkingen over dwaalleraren en dringende waarschuwingen tegen hun leringen en levensstijl.

Negatieve gedachten over anderen

In het dagelijks leven van mensen onder elkaar heeft het woord 'kritiek' meestal een negatieve klank. Het is dan vaak een waardeoordeel over iemands opvattingen of gedragingen. En omdat het vanwege onze erfzondigheid gemakkelijker is kwaad te doen dan goed te doen, vallen veel van onze waardeoordelen over mensen onbarmhartig negatief uit. Dat leidt tot negatieve kritische gedachten. Heel veel mensen (ook gelovigen) worstelen met kritische gedachten over anderen en hebben niet in de gaten welke schadelijke uitwerking die kunnen hebben op anderen en op hen zelf.

Je kunt kritische gedachten hebben over alles en iedereen, maar de meeste kritische gedachten komen voor tegenover:

• ouders - Veel (onvolwassen en volwassen) kinderen lopen rond met verwijten over de tekortkomingen in de opvoeding. Dit is in veel gevallen niet terecht. Je ouders hebben meestal hun uiterste best gedaan om je zo goed mogelijk op te voeden. Maar waarschijnlijk hadden ze niet meer te geven. Ook zij werden opgevoed door onvolmaakte ouders en weet jij met welke problemen zij in hun jongere jaren hebben geworsteld? Zie ook onderwerp 'Levensaanvaarding' in hoofdstuk ' Beproevingen'.
• huwelijkspartner - Omdat je als gehuwden zo dicht bij elkaar leeft, zie je haarfijn wat er allemaal mankeert aan de ander en waarin de ander tekortschiet tegenover jou. Dat geldt natuurlijk voor beide kanten. Als je teveel let op de onvolkomenheden van de ander, zal dit de harmonie binnen je huwelijk beschadigen. Te veel gehuwden gaan uit elkaar omdat ze (1) niet kunnen omgaan met elkaars zwakke kanten, (2) te veel van de ander verwachten wat die niet kan opbrengen en (3) omdat ze niet de volhardende liefde van 1 Korintiërs 13:7 kunnen opbrengen om er goed mee om te gaan. Zie ook hoofdstuk 'Relaties met mensen'.
• kerkelijke gemeente - Omdat jouw kerkelijke gemeente bestaat uit onvolmaakte mensen, kun je niet anders verwachten dan dat er van alles mankeert aan jouw gemeente. Net als in elke andere gemeente. Je plaatselijke gemeente is een leerschool waar mensen opgroeien tot geestelijke volwassenheid en je komt er mensen tegen in allerlei fasen van hun groeiproces als gelovigen. Alle mensen in je gemeente maken fouten, ook de leidinggevenden. Je kunt je daar over opwinden of hen ondanks dat toch gaan respecteren en van hen gaan houden. Zie ook onderwerpen 'Gemeente als lichaam' en 'Gemeente als gezin' in hoofdstuk 'Gemeente'.

Niet oordelen en niet veroordelen

"Oordeel niet, dan zal er niet over je geoordeeld worden. Veroordeel niet, dan zul je niet veroordeeld worden. Vergeef, dan zul je vergeven worden." (Lucas 6:37, NBV2004)

Oordelen en veroordelen zijn twee manieren van kritisch denken over andere mensen, die in elkaars verlengde liggen:

1. oordelen - Dat doe je wanneer je iemand anders de maat neemt. Maar je kunt nooit precies weten WAAROM iemand zich gedraagt zoals hij dat doet. En daarom heb je al gauw te weinig begrip voor de ander. Met oordelen plaats je jezelf onbewust boven de ander en dat is niet de houding die past bij volgelingen van Jezus.
   
2. veroordelen - Oordelen kan gauw leiden tot het afschrijven van de ander, tot schuldig verklaren van de ander. En daarmee heb je jezelf tot rechter van de ander benoemd. En je bent beslist geen onpartijdige rechter. Alleen God, die ieders hart kent, is bevoegd om iemand schuldig of onschuldig te verklaren.

Ieder mens heeft gebreken en we mogen best aanmerkingen maken op iemands gedrag, maar daarmee niet de PERSOON afwijzen en veroordelen. Dan ontnemen we de ander zijn waardigheid en dat is een ernstige zonde. Kijk in dit verband eens naar de volgende uitspraak van Jezus:

"Want God heeft zijn Zoon niet naar de wereld gezonden om de wereld te veroordelen, maar om door Hem de wereld te redden." (Johannes 3:17, WV2012)

Als Jezus alles doet om mensen juist te redden van de veroordeling, wie zijn wij dan om WEL mensen te willen vonnissen? Daarmee gaan we in tegen de belangrijkste missie van onze Heer. Jezus kwam juist naar de aarde om mensen te leren hoe ze van veroordeling door God kunnen worden gered.

De Bijbel maakt ons duidelijk dat we anderen niet op een hoogmoedige manier iemands eigenschappen of gedrag moeten afwijzen, zeker niet als we zelf in dat opzicht ook verre van foutloos zijn:

"... Het oordeel dat u over anderen velt, velt u over uzelf, want de dingen die u veroordeelt doet u zelf ook." (Romeinen 2:1, NBV2004)

We kunnen andere mensen niet echt de maat nemen, omdat we vooral geneigd zijn hen met onszelf te vergelijken. Meestal gaan we uit van één van onze sterke eigenschappen en vergelijken we onszelf daarin met andere mensen, die deze eigenschappen in mindere mate hebben. Het resultaat is geweldig. Het streelt onze ego: we voelen ons BETER dan die ander. Tegelijk vergeten we te kijken naar wat zij beter doen dan wijzelf.

"Wees niet te spoedig geërgerd in uw geest, want ergernis huist in de boezem der dwazen." (Prediker 7:9, NBG1951)

Zie ook de volgende onderwerpen:
'Niet kwaadspreken' in hoofdstuk 'Gods levenswet'
'Balk en splinter' in hoofdstuk 'Gelijkenissen van Jezus'.

Aanleidingen tot kritische gedachten

Negatief kritische gedachten kunnen bijvoorbeeld ontstaan uit:

• jaloezie (vooral bij vrouwen)
• winzucht of rivaliteit (vooral bij mannen)
• onwil om anderen te vergeven
• onprettige ervaringen of aanvaringen met mensen
• verschillen in karakter, opvattingen of levensstijl
• conflictsituaties

Gevolgen van kritische gedachten

Hier zijn een paar voorbeelden van gedragingen die voortkomen uit kritische gedachten:

• vitten - op een irriterende manier iemand wijzen op minder belangrijke dingen die hij niet doet of niet goed genoeg doet
• proberen de ander te verbeteren
• kleine tekortkomingen de ander uitvergroten zonder onderscheid te maken tussen hoofdzaken en bijzaken
• roddelen, kwaadspreken, onnodig negatieve opmerkingen maken over anderen
• beschuldigen, afwijzen, vijandigheid, boosheid

Oorzaken van kritische gedachten

Veel kritische gedachten vinden hun oorsprong in ordinaire trots. Als je jezelf in enig opzicht beter vindt dan de ander, dan is het heerlijk om die ander met jezelf te vergelijken. Het is dan gemakkelijk om kritiek te hebben. Kijk eens naar de volgende gelijkenis van Jezus:

"Met het oog op sommigen die zichzelf rechtvaardig vinden en anderen minachten, vertelde hij de volgende gelijkenis.'Twee mensen gingen naar de tempel om te bidden, de een was een farizeeër en de ander een tollenaar. De farizeeër stond daar rechtop en bad bij zichzelf: 'God, ik dank u dat ik niet ben als de andere mensen, die roofzuchtig of onrechtvaardig of overspelig zijn, en dat ik ook niet ben als die tollenaar. Ik vast tweemaal per week en draag een tiende van al mijn inkomsten af.' (Lucas 18:9-13, NBV2004)

De zeer godsdienstige farizeeër verhief zichzelf mijlenver boven de tollenaar op wie hij met minachting neerkeek. Hij had niet door dat zijn innerlijke zonden van trots al zijn uiterlijke 'goede daden' teniet deden. Trotse mensen worden immers door God vernederd, maar bescheiden mensen worden door Hem juist verhoogd.

"... God keert zich tegen hoogmoedigen, maar aan nederigen schenkt hij zijn genade." (1 Petrus 5:5, NBV2004)

Zie ook onderwerp 'Farizeeër en tollenaar' in hoofdstuk 'Gelijkenissen van Jezus'.

Kritische gedachten en karakter

De ene persoon heeft een sterkere neiging tot kritische gedachten dan de ander. Dat hangt samen met je karakter. Maar je mag nooit je karakter als excuus gebruiken voor je kritische gedachten. Hierna volgt een overzicht van de manieren waarop iemands karakter een rol kan spelen bij het ontwikkelen van een kritische houding:

karakteraspect	eigenschappen
verstandelijk	Bij mensen met sterk aanwezige verstandelijke eigenschappen is het geweten sterker ontwikkeld dan bij anderen. Daardoor hebben zij de sterkste neiging tot kritische gedachten. Alles wat onder hun aandacht komt wordt gewogen en getoetst. Daarbij zijn ze geneigd de waarheid belangrijker te vinden dan de liefde, en normen belangrijker dan waarden.
gevoelsmatig	Mensen met sterk aanwezige gevoelsmatige eigenschappen zijn niet erg kritisch ingesteld, omdat ze van mensen houden en graag willen dat anderen hen aardig blijven vinden. Als ze kritische gedachten hebben is dat vaak tegenover dominante mensen en mensen die niet zo spontaan of sociaal zijn als zij zelf. Ze kunnen wel jaloers zijn op anderen.
wilskrachtig	Mensen met sterk aanwezige wilskrachtige eigenschappen kunnen scherpe kritiek hebben op mensen die hun werk niet goed doen of die in hun ogen traag, slap of lui zijn. Ze hebben van nature weinig geduld met zwakkeren. Ze beseffen niet hoezeer anderen hierdoor gekwetst kunnen worden.
evenwichtig	Mensen met sterk aanwezige evenwichtige eigenschappen zijn het minst geneigd tot kritische gedachten vanwege hun vriendelijke, gemoedelijke aard en hun behoefte aan harmonie met hun leefomgeving. Wel ergeren zij zich aan dominante personen en mensen die zich niet aan regels houden.

Kritische gedachten en karakter