6.3.3. Vluchtgedrag

 

- Soorten vluchtgedrag - 1. Vluchten door ontkenning - 2. Vluchten in de activiteit - 3. Vluchten uit de realiteit - 4. Vluchten in godsdienstigheid - 5. Vluchten in ziekte - Is er een goede vluchtreactie?

 

De meeste mensen reageren bij plotselinge beproevingen instinctmatig met een vluchtreactie:

• om weg te vluchten voor de bedreiging van je levensgeluk
• om de pijn van de schok of het verlies te verminderen.

Vluchtgedrag is bijna altijd een onbewust proces, een soort reflex. De meeste mensen zijn zich niet of nauwelijks bewust van het feit dat ze bezig zijn te vluchten. Hoe gevoeliger je persoonlijkheid is, hoe meer je geneigd bent tot vluchtreacties. Zulke gevoelsreacties zijn begrijpelijk en kunnen ook nuttig zijn, tenminste als ze niet te lang duren en zolang ze je motiveren om de omstandigheden goed te verwerken en op een verstandige manier naar een oplossing te zoeken. Maar als je in je vluchtreactie blijft steken:

• kom je niet tot een verwerking of oplossing van je problemen en
• kom je ook niet tot een gezonde aanvaarding van je levenssituatie

Je dreigt dan overheerst te worden door je levensproblematiek en dan heb je pas écht een probleem.

 

Soorten vluchtgedrag

Er zijn veel soorten vluchtreacties die soms dicht bij elkaar liggen en die ook gecombineerd kunnen voorkomen. Enkele veel voorkomende vormen zijn:

1. vluchten door ontkenning
2. vluchten in activiteit
3. vluchten uit de realiteit
4. vluchten in godsdienstigheid
5. vluchten in ziekte

 

1. Vluchten door ontkenning

Als mens ben je in staat om pijnlijke ervaringen diep weg te stoppen in je innerlijk. Je doet dan net alsof je geen probleem hebt en niets ernstigs hebt meegemaakt. Je staat er soms versteld van hoeveel leed en narigheid een mens soms in korte tijd van zich af kan schuiven. Zijn omgeving denkt dat hij flink is en hij zich er goed doorheen heeft geslagen. Het tegendeel is waar. Zo iemand heeft zich nergens doorheen geslagen, maar hij heeft alles alleen maar weggestopt.

Zo zijn er mensen die bang zijn dat ze een ernstige ziekte hebben, maar ervoor wegvluchten door tegen niemand iets te zeggen en ook niet naar de dokter te gaan. Door zo'n onverstandige houding kan een goede mogelijkheid op herstel verloren gaan!

Jaren geleden was mijn jongste dochter alleen thuis toen de politie langskwam om de jobstijding te brengen van het plotselinge overlijden van mijn vrouw bij een verkeersongeval. Ze reageerde ogenschijnlijk laconiek, bood de agenten thee aan, kon heel helder denken en ze leek niet van haar stuk te zijn. In de tijd daarna was ze op school onnatuurlijk actief en opgewekt. Het was een duidelijk voorbeeld van ontkenning. De schok van de gebeurtenis was zo hevig dat ze er onbewust voor koos om dat erge diep weg te stoppen in haar binnenste. De verwerking zou later pas komen. Toen bleek dat er ook nog wat onverwerkte problematiek van vroeger (van de basisschool) een rol speelde, waardoor er veel verwarring in haar diepste innerlijk ontstond. Van een normale rouwverwerking kon geen sprake zijn. Het was gelukkig een aansporing om professionele hulp te zoeken en zij is er sterker uit tevoorschijn gekomen, als een psychisch gezonde jonge vrouw met een duidelijk gegroeid geloofsleven.

Ook langdurige problematiek uit vroegere levensjaren, zoals verwaarlozing, ernstige opvoedingsfouten, pesterijen, mishandeling, seksueel misbruik, mislukkingen of teleurstellingen in de liefde kunnen diepe sporen in je gevoelsleven achterlaten. In veel gevallen wordt dat diep weggestopt in het innerlijk. Maar zoiets werkt als een sluimerende vulkaan. Bij een tegenslag of een andere beproeving in het leven komt de vulkaan tot uitbarsting en dat kan zich uiten in allerlei extreme gedragingen, zoals woedeaanvallen, depressiviteit, verwarring, huilbuien, dwangmatige gedragingen, enzovoort. Ook als iemand uitzonderlijk heftig reageert op een kleine teleurstelling of een lichte belediging kan dat een signaal zijn van weggestopte, onverwerkte problematiek. In zulke situaties is het belangrijk om die gebeurtenissen alsnog te verwerken zodat de sluimerende vulkaan kan worden gedoofd.

Wat veel voorkomt is een gedeeltelijke ontkenning van de realiteit, door jezelf ervan te overtuigen dat je verlies maar tijdelijk is. Bij een sterfgeval is dit heel erg fout, maar bij ziekte blijf je altijd hoop op verbetering koesteren en dat is toch ook wel een positieve houding. Bij een zware beproeving in mijn eigen leven, een ernstige teruggang in lichamelijke conditie, ging ik ervan uit dat het waarschijnlijk maar een paar maanden zou duren. In die tijd hoopte ik dat het vanzelf wat beter zou gaan of dat God een wonder zou doen, maar ik pinde me er niet op vast. Vervolgens moest ik accepteren dat het verlies waarschijnlijk voor de rest van mijn leven zou gelden, zoals de medische specialist had gezegd. Eigenlijk was dit een gedeeltelijke ontkenning en een stapsgewijze acceptatie.

 

2. Vluchten in de activiteit

Sommige mensen reageren op een ernstige beproeving door zich in het werk te storten, zodat ze hun ellende minder voelen. Andere mensen vluchten in de studie of in een hobby, waar ze een groot deel van hun tijd en hun liefde aan kunnen geven.

Toen ik in het buitenland werkte met een zendingsorganisatie heb ik diverse jonge vrouwen zien komen, die zich op een onnatuurlijke manier op het werk stortten. De achterliggende oorzaak was nogal eens een diepe teleurstelling over hun ongetrouwd zijn. Ze zetten een masker op van onverschillige flinkheid en besteedden bijna al hun tijd aan het werk. Vaak zag je zulke vrouwen langzamerhand opbranden en daarna door periodes van overspannenheid of depressiviteit heen gaan.

 

3. Vluchten uit de realiteit

Je komt allerlei soorten vluchtreacties tegen, zoals:

• vluchten in een droomwereld, waardoor je geen heldere kijk meer hebt op de realiteit
• vluchten in het verleden, veel bezig zijn met de gouden tijdperken in je vroegere leven, waardoor je geremd wordt om in het heden te leven en aan je toekomst te werken
• vluchten in de toekomst, veel plannen maken voor later, maar daardoor in het heden geen stap vooruit komen
• vluchten in extreme gedragingen, zoals veel gaan eten, overdreven veel aan sport doen, steeds overal heen gaan
• vluchten in verslaving van bijvoorbeeld alcohol of opwekkende middelen, om de moeilijkheden te vergeten en jezelf tijdelijk een prettig gevoel te geven (dit is een uiterst gevaarlijke valkuil)

Ook in het Bijbelboek Psalmen wordt de vlucht uit de realiteit beschreven:

"Had ik maar vleugels als een duif, ik zou opvliegen en neerstrijken, ver, ver weg zou ik vluchten, overnachten in de woestijn, haastig beschutting zoeken tegen de vlagen van de stormwind." (Psalm 55:7-9, NBV2004)

In die Psalm staat ook een andere manier om met de situatie om te gaan:

"En ik? Ik roep tot God, de HEER zal mij redden. In de avond, in de morgen, in de middag klaag ik en zucht ik, en hij hoort mijn stem. Hij zal mij verlossen en in veiligheid brengen ..." (Psalm 55:17-19, NBV2004)

Met God leven betekent: leven in het heden, God vertellen wat je dwarszit en Hem vertrouwen om je helpen verder te leven.

 

4. Vluchten in godsdienstigheid

Je komt gelovigen tegen die onder moeilijke omstandigheden vluchten uit de werkelijkheid en hun problemen toedekken onder een hele laag vrome Bijbelteksten. Zo las ik eens over een bekende geestelijke leider in Nederland dat hij naar aanleiding van het overlijden van één van zijn kinderen nooit een traan had gelaten. De begrafenisdienst was één en al vreugde en glorie. Van zo'n verhaal krijg ik echt de kriebels. Dat is geen overwinning, maar lijkt verdacht veel op ontkenning van de werkelijkheid waarin het kwetsbaar mens-zijn geen rol mag spelen.

Er zijn kerkelijke kringen waar zwaar beproefde mensen te horen krijgen dat hun probleem wordt opgelost als ze 'in de glorie en overwinning van Jezus gaan staan'. En wat als hun emoties hen daarna toch nog te veel worden? Hebben ze dan te weinig geloof om in de glorie te blijven of doet God dan soms niet wat Hij beloofd heeft? Jezus stond ook te huilen bij het graf van zijn vriend Lazarus (Johannes 11:33-35), willen wij het allemaal beter doen dan Hij? Gelovigen die denken dat ze altijd alleen maar halleluja moeten roepen, wat hen ook overkomt, komen bijna altijd in een kramp terecht.

We mogen in onze kerkelijke samenkomsten de vreugde beleven van Gods aanwezigheid en Hem prijzen om zijn goedheid. Maar moeten we er echt altijd een feest van maken alsof de Heer al is teruggekomen? Dat is iets voor later. Nu komt glorie en verdriet naast elkaar voor. En die realiteit moeten we niet ontvluchten door eenzijdig de nadruk te leggen op de glorie.

 

5. Vluchten in ziekte

Vooral gevoelige mensen kunnen onbewust vluchten in ... ziekten. Zij kunnen niet goed omgaan met een ernstige psychische nood. Het lichaam schiet dan te hulp door één of meer lichamelijke functies uit te laten vallen of door lichamelijke pijn, om daarmee de innerlijke pijn te verlichten. Het lichaam zorgt als het ware voor een soort omleiding, waardoor de pijn van het hart wordt verdrongen door lichamelijke pijn. Omgaan met ziekte en pijn is voor zulke personen verkieslijker dan omgaan met psychische nood. Voor alle duidelijkheid: dit is geen aanstellerij. De persoon voelt die pijnen echt en de arts constateert de bijbehorende kwalen en benoemt er vaak een lichamelijke oorzaak voor. Kenmerkend voor iemand die in de ziekte vlucht is dat die persoon zich haast vereenzelvigt mijn zijn kwalen en pijnen, er veel aandacht aan besteedt en er liefst veel over praat met zoveel mogelijk mensen. Zelfbeklag hoort hier ook vaak bij, maar lang niet altijd.

De moeilijkheid met mensen die vluchten in de ziekte is dat zij dit voor geen prijs willen toegeven. Zij doen hun best om iedereen ervan te overtuigen dat hun kwalen en pijnen echt zijn en beslist niet ingebeeld. Alleen een verstandige vriend of vriendin, arts, pastorale werker, psycholoog of andere hulpverlener kan dit onderwerp aankaarten, maar wel met veel voorzichtigheid en tact. De oplossing ligt in het aanvaarden van de veranderde levensomstandigheden en de bereidheid om het probleem tot in de kern aan te pakken. Hierbij is bijna altijd professionele hulp nodig want het gaat meestal om gevoelige, complexe persoonlijkheden en complexe levensproblematiek.

 

Is er een goede vluchtreactie?

Zoals gezegd, bij elk verwerkingsproces kunnen er momenten zijn dat het allemaal niet zo goed lukt en dat je tijdelijk verlichting wil zoeken in vluchtgedrag. Dat is heel begrijpelijk en er is ook niets mis mee zolang dat niet te lang duurt. Voor gelovigen is het belangrijkste advies: zodra je vluchtgedrag bij jezelf constateert, vlucht dan naar God, want alleen Hij is een veilige TOEVLUCHT waar je echt veilig bent en een nieuw perspectief zal vinden!

 Volgend onderwerp: 6.3.4. Boosheid